Neuro-cognitive disturbances: A new approach to mental disorders and subsequent interventions

Εύλογα, η δεκαετία 1990–2000 χαρακτηρίστηκε ως η «Δεκαετία του εγκεφάλου» δεδομένων των σημαντικών επιστημονικών ανακαλύψεων αναφορικά με τον τρόπο λειτουργίας του εγκεφάλου και την ταυτοποίηση βασικών μηχανισμών παθοφυσιολογίας των ψυχικών διαταραχών. Για αιώνες, έως και μέχρι πρόσφατα, θεωρείτο ότι τα ψυχικά νοσήματα ήταν το αποτέλεσμα της τιμωρίας των Θεών, της επίδρασης των κακών πνευμάτων ή ακόμη το αποτέλεσμα ακατάλληλης ανατροφής των παιδιών. Σήμερα, γνωρίζουμε ότι ο εγκέφαλος, ως έδρα των ψυχικών ή σωστότερα νευρο-νοητικών λειτουργιών, είναι ένα ακόμη οργανικό σύστημα, όπως τα υπόλοιπα συστήματα του ανθρωπίνου σώματος, αν και φαίνεται ότι ασκεί επιτελικό – ρυθμιστικό ρόλο σε σχέση με τα υπόλοιπα συστήματα του σώματος. Επομένως, το φιλοσοφικό ερώτημα του «τι είναι» ή «πού εδράζεται η ψυχή» ενδεχομένως να συνεχίζει να ταλανίζει τους φιλοσόφους, αλλά για τους νευροβιολόγους και τους υπόλοιπους επιστήμονες υγείας η απάντηση φαίνεται να έχει δοθεί. Σήμερα, τα αίτια των νευρο-νοητικών διαταραχών αναζητούνται σε επίπεδο δυσλειτουργίας και παθοφυσιολογίας του εγκεφάλου. Διεργασίες και παράγοντες όπως απόπτωση, προφλεγμονώδεις κυτοκίνες, νευροτροφίνες ή κινάσες μέχρι πολύ πρόσφατα συνδέονταν αποκλειστικά με τη βιολογία και την παθοφυσιολογία των αποκαλούμενων «σωματικών» παθήσεων, με αποτέλεσμα οι ψυχικές διαταραχές να έχουν μετατοπιστεί στη σφαίρα του άυλου και του μη βιολογικού. Εκεί, λοιπόν, φαίνεται να έχει και τις απαρχές του το στίγμα της ψυχικής νόσου. Σήμερα, οι νευροβιολογικές επιστήμες επαναπροσδιορίζουν τις ψυχικές διαταραχές ως αποτέλεσμα μικροσκοπικής και μακροσκοπικής δυσλειτουργίας των νευρικών κυττάρων και των δομών που αυτά σχηματίζουν,6 όπως είχαν επισημάνει, αρχικά ο Ιπποκράτης (460–377 π.Χ.) και στη συνέχεια ο Μέγας Γαληνός (130–200 μ.Χ.). Η προσπάθεια για εξάλειψη του στίγματος της ψυχικής νόσου είναι μια πρόσκληση για όλους τους εμπλεκομένους στο σύστημα υγείας, και για τους νοσηλευτές ακόμη περισσότερο, δεδομένου ότι μέσα από τον ρόλο τους ως εκπαιδευτών των χρηστών των υπηρεσιών υγείας καλούνται να προβάλουν τα σύγχρονα δεδομένα της παθοφυσιολογίας των νευρο-νοητικών διαταραχών. Από την άλλη, αναδεικνύεται η αναγκαιότητα παρεμβάσεων που προάγουν την πλαστικότητα του εγκεφάλου, όπως η σωματική δραστηριότητα και η ισορροπημένη διατροφή (όπως διατροφή πλούσια σε ω-3 λιπαρά οξέα), τόσο στην πρωτογενή όσο και στη δευτερογενή και τριτογενή πρόληψη των παραδοσιακά, αλλά εσφαλμένα, καλούμενων «ψυχικών» διαταραχών. Η σπουδαιότητα των θεμάτων που άπτονται της προαγωγής της νευρο-νοητικής υγείας, και άρα της μελέτης των παραγόντων που την επηρεάζουν, αναδεικνύεται από το γεγονός ότι η πρώτη αιτία απολεσθέντων ετών ζωής λόγω ανικανότητας και αναπηρίας στον δυτικό κόσμο για τη δεκαετία που διανύουμε είναι η Μονοπολική Κατάθλιψη. Επιπλέον, οι επτά από τις είκοσι κύριες αιτίες στην ίδια κατάταξη αφορούν σε άλλες διαταραχές της νευρο-νοητικής υγείας, και, μάλιστα, οι τρεις από αυτές ανήκουν σε παθήσεις των οποίων το παθοφυσιολογικό υπόβαθρο σχετίζεται με την αυξημένη ενεργοποίηση της φλεγμονώδους αντίδρασης στον οργανισμό. Η φλεγμονώδης αντίδραση αρχικά είναι ευεργετική για τον οργανισμό, αλλά όταν υπάρχει παρατεταμένη δράση εξωγενών ή ενδογενών ερεθιστικών στρεσογόνων παραγόντων, ενεργοποιείται απρόσφορα, με αποτέλεσμα να συμβάλει σε νοσήματα όπως ο Σακχαρώδης Διαβήτης τύπου 1, τα καρδιαγγειακά νοσήματα, η κατάθλιψη και η άνοια. Επομένως, συνιστά πρόκληση για τον σύγχρονο νοσηλευτικό ρόλο η εφαρμογή παρεμβάσεων στοχευμένων στην αναχαίτιση της φλεγμονώδους αντίδρασης που πυροδοτεί και επιδεινώνει εκφυλιστικά νοσήματα, συμπεριλαμβανομένων σε αυτά των διαταραχών σκέψης (σχιζοφρένεια και λοιπές ψυχωτικές διαταραχές) και των διαταραχών της διάθεσης (μονοπολική διαταραχή και διπολικές διαταραχές). Για τη σχιζοφρένεια, για παράδειγμα, γνωρίζουμε σήμερα ότι πρόκειται για μια εκφυλιστική νόσο του νευρικού συστήματος. Η παθοφυσιολογία της φαίνεται να αφορά σε ενεργειακό έλλειμμα των νευρικών κυττάρων κατά την εμβρυϊκή και μετ-εμβρυϊκή ανάπτυξη, το οποίο προκαλεί περαιτέρω βιολογικές διαταραχές στην ανάπτυξη των νευρικών κυττάρων εκφραζόμενες ως νευρο-αναπτυξιακές διαταραχές και γνωστικά ελλείμματα κατά την παιδική και προ-εφηβική ηλικία. Τα οποία ελλείμματα αυτά ενδογενών και εξωγενών επι-γενετικών αλλαγών φαίνεται να οδηγούν τελικά στην εκδήλωση της νόσου μετά την εφηβική ηλικία. Μάλιστα, έχουν ταυτοποιηθεί συγκεκριμένα γονίδια εμπλεκόμενα στη νευρο-εκφύλιση που σχετίζεται με τη σχιζοφρένεια. Σήμερα έχουν ταυτοποιηθεί συγκεκριμένοι γονιδιακοί τύποι, οι οποίοι συνδέονται με τις κλινικές εκδηλώσεις, την ευπάθεια, ή ακόμη και την αιτιογένεση της διαταραχής και αφορούν σε πληθώρα βιολογικών διεργασιών, συμπεριλαμβανομένων: (α) αντλιών ιόντων (π.χ CACNA1B), μεταβολισμού (π.χ CYP1A2), υποδοχέων της ντοπαμίνης, του GABA, της σεροτονίνης και του γλουταμικού οξέος (π.χ., NRG1, RELN), καθώς και της λειτουργίας του ανοσοποιητικού συστήματος (π.χ, HLA-DRB1) και της έκφρασης των ιντερλευκινών (π.χ, IL1A, IL10, IL6).